روشنگرایی تاجیک و جهان نو

این مقاله با هدف تبیین جریان روشنگرایی تاجیک به نگارش درآمده است. در اواخر سدۀ نوزدهم و اوایل سدۀ بیستم میلادی مبارزۀ ملی- آزادی خواهی مردم تاجیک به مرحله ای نو رسید و در تفکر مردم دگرگونی های انقلابی به وجود آمد. این مسئله به نوبۀ خود سبب شد که روشن فکران به طرز زندگانی فرنگیان با چشم عبرت بنگرند. یکی از این روشن فکران که به همت او ادبیات روشنگرایی تاجیک عرض وجود کرد، احمد مخدوم دانش است. وی با مشاهدۀ پیشرفت غرب، به ویژه روسیه، در شرایطی که در بخارا سطح تعلیم و تدریس به شدت پایین آمده بود، به این نتیجه رسید که کشور به اصلاحات جدی نیاز دارد. مسائل گوناگون جهان پیشرفتۀ معاصر و عقب ماندگی تعدادی از ممالک شرق، به ویژه امارت بخارا، در آثار عبدالرئوف فطرت نیز مورد بحث و مناظره دقیق قرار گرفته است. فطرت در آثار خود ضرورت اصلاحات اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی کشور را مطرح کرد. او در دو اثر مناظره و بیانات سیاح هندی احوال اجتماعی و اقتصادی امارت بخارای آغاز سدۀ بیستم میلادی را به رشتۀ تحقیق کشیده است. آثار نثری واقع گرایانۀ فطرت زمینه ای مناسب برای آماده سازی افکار خوانندگان برای مطالعۀ مطبوعات فراهم کرد و بدین ترتیب، در سال ۱۹۱۲م نخستین روزنامۀ تاجیکی باعنوان بخارای شریف منتشر شد که روزنه ای از علم و معرفت به روی مردم بخارا باز می کرد. بعد از آن نیز سردبیر روزنامه، میرزاجلال یوسف زاده، برای نخستین بار موضوع تأسیس «جمعیت نشر معارف» را براساس آیین نامه مطرح کرد. هرچند باوجود تلاش های زیادی که در ابتدای قرن بیستم میلادی برای اصلاح جامعه انجام شد، جریان معارف پروری و روشنگرایی به کامیابی بزرگی نائل نشد، در اندیشه و افکار مردم، انقلابی بزرگ به وجود آمد.